Trẻ đặc biệt: Dấu hiệu và biện pháp giáo dục, can thiệp

Trẻ đặc biệt là tên gọi dành riêng cho những trẻ có khiếm khuyết về mặt thể lý, tinh thần, trí tuệ, nhận thức. Những bất thường trong quá trình phát triển khiến con gặp rất nhiều hạn chế, ảnh hưởng sức khỏe và khó hòa nhập vào xã hội. Trẻ đặc biệt xứng đáng nhận được sự quan tâm và hỗ trợ của tất cả mọi người để có cuộc sống tốt đẹp hơn.

Trẻ đặc biệt là gì?

Một đứa trẻ bình thường khi sinh ra sẽ phát triển và thay đổi từng ngày, không chỉ về mặt thể chất mà còn ở mặt nhận thức. Trẻ biết nhận ra những người xung quanh, phản ứng lại được khi nghe người khác gọi, bắt đầu bi bô tập nói, chập chững biết bò rồi biết đi, không ngừng hỏi vô vàn câu hỏi để khám phá thế giới mới kỳ lạ xung quanh.

Trong nhiều trường hợp, trẻ phát triển chậm hơn bạn bè đồng trang lứa bình thường. Tuy nhiên nếu quá chậm so với các cột mốc cùng nhiều biểu hiện bất thường khác thì phụ huynh cần quan tâm vì con có thể là “trẻ đặc biệt”. Đây là một thuật ngữ dùng chung cho những trẻ khiếm khuyết trong phát triển cả về mặt thể lý, tinh thần, trí tuệ.

Trẻ đặc biệt được phân chia thành nhiều nhóm với nhiều tình trạng khác nhau, bao gồm:

• Trẻ khuyết tật về thể lý:  Trẻ có các giác quan bị khiếm khuyết như trẻ khiếm thính, trẻ khiếm thị, những trẻ bị bại não hay bại liệt
• Trẻ khuyết tật về trí tuệ, tinh thần và nhận thức: Trẻ tự kỷ, trẻ tăng động giảm chú ý, trẻ chậm phát triển trí tuệ, trẻ chậm nói đơn thuần hoặc chậm nói do tự kỷ,…

Đặc điểm chung của nhóm trẻ này chính là có sự phát triển không bình thường dẫn tới những hạn chế trong đời sống, xuất phát bẩm sinh (hoặc từ thời sơ sinh), có thể kéo dài đến tương lai của con. Tùy vấn đề mà con gặp phải sẽ gây ra các hạn chế khác nhau nhưng nhìn chung đều ảnh hưởng đến sự phát triển của trẻ nhỏ.

Tại Việt Nam, trẻ đặc biệt chủ yếu được dùng cho các đối tượng như trẻ chậm phát triển trí tuệ, trẻ tự kỷ, trẻ tăng động giảm chú ý. Hiện nay, mặc dù đã được đưa ra nhiều cảnh báo ngay từ thời kỳ tiền thai sản nhưng tỷ lệ nhóm trẻ này vẫn chưa có xu hướng giảm dẫn tới khó khăn trong cả công tác y tế lẫn giáo dục.

Vì sao gọi là “trẻ đặc biệt”? Bởi có rất nhiều yếu tố đặc biệt trong tình trạng của trẻ, chẳng hạn không thể xác định được nguyên nhân, không thể điều trị được hoàn toàn mà chỉ có các biện pháp can thiệp. Ngay cả việc đây có được coi là “bệnh” hay không cũng gây ra tranh cãi.  Từ “đặc biệt” mang ý nghĩa con không giống nhưng đứa trẻ khác và cần dành sự quan tâm, hỗ trợ đúng cách để con có thể hòa nhập và tiếp cận với thế giới dễ dàng hơn.

Bên cạnh đó, một thuật ngữ khác cũng dành cho đối tượng này chính là Very Important Person = VIP có nghĩa là một nhân vật rất quan trọng. Điều này nhằm đem đến những cái nhìn khác cho xã hội về trẻ khuyết tật, tạo cơ hội để con có thể phát triển và hoàn thiện bản thân tốt hơn.

Dấu hiệu nhận biết trẻ đặc biệt

Trên thực tế, có nhiều cách phân loại trẻ đặc biệt dựa trên các đặc điểm khác nhau. Tuy nhiên ở Việt Nam, trẻ đặc biệt ( bao gồm trẻ tự kỷ, trẻ tăng động, trẻ chậm phát triển trí tuệ, trẻ chậm nói hay trẻ bại não) đều có các vấn đề chung về mặt nhận thức, trí tuệ, có các hành vi bất thường nên thông qua đó phụ huynh có thể sớm nhận biết.

Một số dấu hiệu chung giúp phụ huynh sớm nhận biết con có phải trẻ đặc biệt hay không bao gồm:

• Chậm nói là một trong những biểu hiện rõ ràng nhất của trẻ VIP. Bởi những khiếm khuyết về thính giác hay hệ thần kinh đều làm giảm khả năng nhận thức của trẻ khiến con biết nói rất chậm so với các bạn bè đồng trang lứa. Trẻ 1 tuổi vẫn chưa bi bô, không nhận ra người quen, không biết thể hiện nhu cầu, ngôn ngữ rối loạn, thiếu logic,… chính là những dấu hiệu cha mẹ cần chú ý.
• Các cột mốc phát triển như biết lật, biết bò, biết ngồi hay khả năng tự ăn của trẻ đặc biệt cũng chậm hơn hẳn so với những đứa trẻ bình thường.
• Trẻ thích một mình hơn là thích tương tác với những người xung quanh cũng là một dấu hiệu kỳ lạ mà phụ huynh cần quan tâm. Trẻ bình thường rất thích được chơi cùng cha mẹ dù bằng ánh mắt. Tuy nhiên trẻ đặc biệt lại hay lơ khi được người khác gọi tên, thích một mình, không nhìn vào mắt người khác khi giao tiếp, không nhận ra người quen, có hứng thú kết nối với đồ vật hơn là con người.
• Trẻ có xu hướng dễ kích động và cáu kỉnh hơn bình thường, trong trạng thái này con thường la hét, đập đầu vào tường hay bứt tóc  mà không chịu nói ra khiến phụ huynh không thể tìm được lý do khiến con khó chịu là gì.
• Trẻ đặc biệt thường có các hành vi kỳ lạ, chẳng hạn vỗ tay liên tục dù không có lý do gì, đi nhón chân, đi xoay vòng tròn, chú ý đến các đồ vật có hình tròn. Đây cũng là các đặc điểm điển hình của trẻ mắc chứng rối loạn phổ tự kỷ
• Khả năng ghi nhớ và học tập kém, khó tập trung, thường trong trạng thái lơ đãng hoặc con chỉ tập trung vào những thứ mà con hứng thú.
• Gặp khó khăn trong giao tiếp ngay cả khi trưởng thành, trẻ hầu như chỉ có thể giao tiếp với những người quen thuộc nhưng cũng rất hạn chế chủ động.
• Không thể hiện tình cảm với người khác, không tỏ ra vui mừng, không biết biểu cảm, không thích đến gần những người lạ cũng là một trong những biểu hiện thường thấy ở trẻ đặc biệt.
• Thiếu tính sáng tạo, thường lặp đi lặp lại những thứ quen thuộc, bao gồm cả món ăn, sở thích, quần áo, đồ chơi,…
• Những trẻ đặc biệt như trẻ tự kỷ còn có xu hướng nhạy cảm quá mức với ánh sáng, màu sắc, dễ bị dị ứng đồ ăn,…

Nói chung, có thể nhìn nhận đặc điểm chung của trẻ đặc biệt chính là khó khăn về ngôn ngữ, hành vi, cách giao tiếp và hòa nhập xã hội cũng như quá trình phát triển khác. Điều này cũng có nghĩa là trong suốt quá trình phát triển, trẻ sẽ không thể nào đạt được các cột mốc như những đứa trẻ bình thường khác.

Một đặc điểm nữa ở trẻ đặc biệt khi trưởng thành chính là tỷ lệ người có thể tự chăm sóc bản thân, tự sống độc lập là rất thấp. Nhiều gia đình do quá bảo bọc con nên luôn làm tất cả mọi thứ khiến ngay cả việc chăm sóc, vệ sinh cá nhân con cũng không thể tự làm. Điều này cũng đồng nghĩa với việc trẻ rất khó để hòa nhập xã hội.

Nguyên nhân gây ra các tình trạng này dù vẫn chưa thể khẳng định rõ ràng nhưng các vấn đề của mẹ trước thai kỳ và trong thời gian sinh nở được cho là những lý do chính. Chẳng hạn mẹ dùng thuốc, tiếp xúc với hóa chất khi mang thai; mẹ bầu sinh khó khiến thai nhi bị nghẹt thở; thiếu dinh dưỡng,… Các yếu tố này sẽ được xác định trong quá trình thăm khám và chẩn đoán để tìm hướng điều trị phù hợp.

Nguyên tắc giáo dục, can thiệp cho trẻ đặc biệt

Có rất nhiều những khó khăn xuất hiện trong quá trình chăm sóc, giáo dục và can thiệp để hỗ trợ trẻ đặc biệt. Trẻ thường không tập trung, luôn có các hành vi rập khuôn và chỉ làm theo ý mình, dễ dàng nổi cáu, kích động, thậm chí có thể đánh cả người thân hoặc tự làm đau chính mình. Nếu không đủ kiên nhẫn và sự hiểu biết sẽ rất khó để tiếp cận và giáo dục trẻ.

Các chuyên gia cho biết, trẻ được tham gia giáo dục và can thiệp đúng cách ngay từ giai đoạn sớm chính là biện pháp hàng đầu để cải thiện chất lượng cuộc sống cho trẻ. Đồng thời giúp trẻ có khả năng tự chăm sóc cho chính minh và thành người có ích cho xã hội. Đây cũng chính là mục tiêu mà các biện pháp giáo dục và can thiệp trẻ đặc biệt luôn hướng tới.

Để giải quyết những khó khăn trong quá trình can thiệp và giáo dục trẻ đặc biệt, cần đảm bảo được các nguyên tắc sau:

• Nguyên tắc tiệm tiến: Tốt nhất nên bắt đầu từ những phương pháp, hành động đơn giản, cơ bản nhất, tiến hành một cách chậm rãi theo từng giai đoạn. Khả năng nhận thức hay ghi nhớ của trẻ đặc biệt thường rất chậm chạp nên không thể áp dụng giống như các biện pháp giảng dạy thông thường. Giáo dục và can thiệp cho trẻ đặc biệt cần xác định kế hoạch lâu dài, bền bỉ, đảm bảo hiệu quả tại một giai đoạn mới chuyển sang các giai đoạn tiếp theo.
• Nguyên tắc nhất quán: Luôn đảm bảo tính nhất quán, đồng bộ khi thực hiện các mục tiêu hằng giờ, hằng ngày, hằng tuần. Các kỹ năng, kiến thức cũng cần nhất quán tránh làm trẻ khó ghi nhớ hoặc dễ lãng quên. Tuy nhiên vẫn cần phải chú ý làm thế nào để phù hợp với thực tiễn, tránh việc giáo dục trẻ đặc biệt một cách quá rập khuôn, cứng nhắc cũng không hiệu quả.
• Nguyên tắc đảm bảo sự liên tục: Việc học tập và giáo dục cho con cần được tiến hành liên tục, không được gián đoạn bởi dù chỉ cần ngưng nghỉ 1- 2 ngày cũng khiến cho công sức trước đó tan biến, trẻ không nhớ được những điều đã chỉ dạy. Vì thế dù thế nào việc can thiệp cho trẻ cần được diễn ra thường xuyên, hằng ngày theo đúng kế hoạch.
• Nguyên tắc đơn giản: Hãy tối giản hết mức có thể về hành vi, ngôn từ, kế hoạch hay các thông tin cần truyền đạt đến trẻ. Càng ngắn gọn súc tích, càng đơn giản thì con càng dễ hiểu, dễ ghi nhớ và học hỏi. Việc quá dài dòng, máy móc, khoa trương sẽ chỉ khiến trẻ không có hứng thú và thêm phần chán nản mà thôi.

Các biện pháp giáo dục, can thiệp hỗ trợ trẻ đặc biệt hiệu quả

Thực tế hiện nay nhà nước Việt Nam vẫn chưa có đầy đủ các chính sách hỗ trợ cho trẻ đặc biệt dẫn đến nhiều khó khăn cho con và gia đình trong mọi lĩnh vực, từ giáo dục cho đến y tế. Mặt khác, không phải ai cũng có cái nhìn đúng đắn về trẻ đặc biệt dẫn tới con dễ bị mọi người cô lập, kỳ thị, không hòa nhập được với xã hội khi trưởng thành.

Cần hiểu rằng hầu như không có một giáo án, một liệu pháp nào cố định có thể đảm bảo chắc chắn hiệu quả khi áp dụng lên trẻ đặc biệt. Bởi dù cùng một tình trạng những mỗi trẻ lại biểu hiện với mức độ khác nhau, khả năng nhận thức cũng khác nhau. Do đó hướng can thiệp, giáo dục thường được xây dựng và thực hành riêng cho từng trẻ để có hiệu quả tốt nhất.

Các phương pháp trị liệu

Việc áp dụng các liệu pháp trị liệu khoa học được đánh giá có thể mang đến nhiều cải thiện tích cực giúp trẻ khắc phục phần nào những đặc điểm khiếm khuyết của bản thân. Bao gồm

• Phương pháp phân tích hành vi ứng dụng ABA (Applied Behavior Analysis)
• Phương pháp TEACCH (Treatment and Education of Autistic and Related Communication Handicapped Children) giúp trị liệu, giáo dục trẻ đặc biệt về mặt giao tiếp
• Phương pháp PESC thông qua sử dụng hệ thống giao tiếp trao đổi hình ảnh (Picture Exchange Communication System)
• Phương pháp FloorTime là kỹ thuật giáo dục, can thiệp cho trẻ đặc biệt dựa trên sự phát triển, khác biệt của từng cá nhân cá nhân và mối liên kết với từng trẻ
• Phương pháp Social Story được thực hiện thông qua đọc truyện, cung cấp cho con những câu chuyện xã hội nhằm dạy dỗ, phát triển và khuyến khích sự thay đổi về mặt hành vi cho trẻ đặc biệt
• Phương pháp SI – (Sensory Integration) giúp phát triển và hòa nhập cảm giác thông qua việc cho trẻ nghe, nhìn, ngửi, nếm, sờ
• Phương pháp OT (Occupational Therapy)  hoạt động trị liệu cho trẻ đặc biệt để phục hồi các chức năng bị khiếm khuyết..

Các phương pháp trị liệu cho trẻ đặc biệt đều được xây dựng dựa trên nền tảng nghiên cứu khoa học và đã được chứng minh có thể mang lại những kết quả cải thiện tích cực về ngôn ngữ, hành vi, nhận thức trên nhiều trẻ. Các liệu pháp này thường được thực hiện bởi các chuyên gia tại các bệnh viện hay trung tâm trị liệu để đảm bảo đúng cách.

Tăng cường giao tiếp

Như đã nói, một trong những vấn đề mà trẻ đặc biệt gặp phải chính là những thiếu hụt nghiêm trọng về khả năng giao tiếp. Vốn ngôn ngữ của trẻ thường hạn hẹp, cách sắp xếp câu từ cũng thiếu logic khiến những người khác thường không hiểu con nói gì. Mặt khác hầu hết trẻ đặc biệt cũng không thích giao tiếp , điều này sẽ ảnh hưởng lớn khi con đến độ tuổi trưởng thành.

Theo các chuyên gia, trong giáo dục và can thiệp trẻ đặc biệt thì việc phát triển khả năng ngôn ngữ và giao tiếp cho trẻ cần đặt lên hàng đầu. Không chỉ bác sĩ, chuyên gia hay các giáo viên mà chính phụ huynh là người cần thực hiện đồng thời các phương pháp để thúc đẩy khả năng giao tiếp cho con.

Phụ huynh chỉ cần dành thêm thời gian để trò chuyện, chia sẻ, học tập với con để giúp bé cải thiện vốn từ và kỹ năng giao tiếp. Mặt khác việc cha mẹ thường xuyên bên cạnh sẽ giúp con cảm nhận được tình thương cũng như sợi dây kết nối gia đình. Từ đó trẻ có thể chủ động tương tác với cha mẹ nhiều hơn.

Tăng cường các hoạt động tương tác xã hội

Nhiều phụ huynh khi biết con là trẻ đặc biệt thường có xu hướng bao bọc con quá mức, không muốn cho con ra ngoài vì lo lắng con sẽ cảm thấy sợ hãi. Có những bậc phụ huynh còn cảm thấy xấu hổ, ngại ngùng khi đưa con ra ngoài nên hầu như chỉ để con ở trong nhà, thậm chí còn không cho con đi học hay tham gia trị liệu.

Theo các chuyên gia, mặc dù có rất nhiều vấn đề khó khăn và hạn chế trong quá trình chăm sóc, giáo dục và can thiệp nhưng con vẫn xứng đáng được hưởng cuộc sống như những đứa trẻ bình thường khác. Bác sĩ khuyến khích gia đình nên cho trẻ được tham gia vào các hoạt động xã hội, vui chơi, kết bạn, học tập để phát triển các kỹ năng xã hội, kỹ năng giao tiếp, phát suy sớm các tiềm năng cá nhân.

Chẳng hạn khi trẻ được học tập trong các môi trường giáo dục chuyên biệt, con có thể gặp gỡ với bạn bè có cùng tình trạng, học cách kết bạn và giao tiếp, có khu vui chơi phù hợp. Điều này chắc chắn sẽ tốt cả về mặt tinh thần, giao tiếp lẫn các kỹ năng so với việc chỉ luôn bó buộc trẻ trong một ngôi nhà với 4 bức tường quen thuộc và nhàm chán.

Thực tế có vô vàn những khó khăn trong quá trình giáo dục, can thiệp và hỗ trợ trẻ đặc biệt cho dù hiện nay lĩnh vực này đã bắt đầu được quan tâm nhiều hơn. Tuy nhiên quan trọng nhất là phụ huynh cần kiên trì, tuyệt đối không được bỏ cuộc mà cần phối hợp với các chuyên gia, bác sĩ, đội ngũ giáo viên cho trẻ đặc biệt để có thể đem đến cho con chất lượng cuộc sống tốt hơn mỗi ngày.

Có thể bạn quan tâm:

• 9 dấu hiệu trẻ tự kỷ dưới 12 tháng tuổi mẹ cần đặc biệt lưu ý
• Các tật về phát triển vận động thường gặp ở trẻ cần lưu ý
• Top 5 Giáo viên giáo dục đặc biệt, chuyên biệt giỏi tại Hà Nội