9 Dấu hiệu của bệnh tự kỷ ở tuổi dậy thì và hướng can thiệp

Bệnh tự kỷ ở tuổi dậy thì có biểu hiện khác biệt so với giai đoạn trước. Những thay đổi về tâm sinh lý cộng với các khiếm khuyết do tự kỷ gây ra khiến trẻ gặp nhiều chướng ngại trong cuộc sống. Để hỗ trợ các em trong giai đoạn này cần sự phối hợp chặt chẽ của gia đình, nhà trường và bác sĩ chuyên khoa.

9 Dấu hiệu của bệnh tự kỷ ở tuổi dậy thì

Tự kỷ khởi phát từ rất sớm, trong đó có khoảng 70% trường hợp xuất hiện trước năm 3 tuổi. Tuy nhiên, vì hiểu biết còn hạn chế nên phần lớn trẻ không được phát hiện và can thiệp kịp thời. Tự kỷ xảy ra do sự rối loạn trong quá trình phát triển thần kinh nên những ảnh hưởng của bệnh sẽ kéo dài và tiến triển suốt đời.

Ở mỗi giai đoạn, tự kỷ sẽ có những biểu hiện khác nhau. Nếu như trong những năm đầu đời, dấu hiệu rõ ràng nhất là khiếm khuyết về ngôn ngữ và hành vi bất thường thì ở giai đoạn dậy thì, những vấn đề về tương tác xã hội sẽ trở nên rõ ràng hơn.

Dưới đây là 9 dấu hiệu thường gặp của bệnh tự kỷ ở tuổi dậy thì:

1. Tâm trạng bất ổn

Bản thân trẻ tự kỷ không biết cách bộc lộ cảm xúc nên tâm trạng thường không ổn định. Ngay từ khi còn nhỏ, trẻ tự kỷ đã bộc lộ những bất thường về cảm xúc như khóc, cười không lý do, dễ nổi nóng, cáu kỉnh và tức giận. Trẻ cũng có thể trở nên hung hăng một cách bất thường.

Đến giai đoạn dậy thì, trẻ tự kỷ vẫn có những bất ổn về cảm xúc – thậm chí là nghiêm trọng hơn trước. Bởi trong giai đoạn này, sự thay đổi của hormone khiến tâm trạng của trẻ nhạy cảm hơn bình thường.

Trong giai đoạn dậy thì, trẻ bắt đầu hình thành mong muốn khẳng định bản thân. Tuy nhiên, những hạn chế về ngôn ngữ khiến trẻ không thể diễn đạt được hết ý muốn và suy nghĩ. Điều này khiến cho trẻ dễ căng thẳng, tâm trạng chán chường, buồn bã và dễ nóng nảy.

So với những thay đổi cảm xúc ở trẻ khỏe mạnh, bất ổn về cảm xúc ở trẻ tự kỷ rõ ràng hơn rất nhiều. Trẻ có thể vui vẻ, hào hứng nhưng rất nhanh chuyển sang trạng thái buồn bã, chán nản. Những thay đổi trong cuộc sống đều có thể khiến trẻ tức giận, cáu kỉnh, thậm chí là nổi khùng với bố mẹ và bạn bè.

2. Tăng động/ thụ động hơn trước

Khi bước vào giai đoạn dậy thì, trẻ tự kỷ sẽ tăng động hoặc thụ động hơn trước. Điều này phụ thuộc vào tính cách và môi trường xung quanh.

Trẻ tự kỷ tăng động sẽ có những biểu hiện như dễ kích động, nóng nảy, tức giận và không kiểm soát được hành vi. Bất cứ tác động nào cũng có thể khiến trẻ kích động và có hành vi gây tổn thương chính mình hoặc những người xung quanh.

Tuy nhiên, cũng có những trẻ khi bước vào giai đoạn dậy thì lại trở nên thụ động hơn trước. Do ảnh hưởng của hormone nên trẻ bắt đầu quan tâm hơn về ngoại hình và ý thức về sự khác biệt của bản thân.

Điều này khiến trẻ trở nên thụ động, ít giao tiếp và không tương tác với bất cứ ai. Trẻ thu mình sống trong thế giới riêng, không quan tâm và không có hứng thú với các hoạt động vui chơi tập thể.

3. Khả năng tập trung giảm

Trẻ tự kỷ vốn dĩ có khả năng tập trung kém hơn bình thường. Ở giai đoạn này, trẻ dễ phân tâm và xao nhãng do ảnh hưởng của những thay đổi bên trong cơ thể.

Các chuyên gia nhận thấy, sự gia tăng của hormone ảnh hưởng đến nồng độ các chất dẫn truyền thần kinh bên trong não bộ. Vì vậy, việc trẻ giảm khả năng tập trung trong giai đoạn dậy thì là điều dễ hiểu.

4. Ham muốn tình dục mạnh mẽ

Một số trẻ tự kỷ có ham muốn tình dục mạnh mẽ ở giai đoạn dậy thì. Ở giai đoạn này, hormone phát triển thúc đẩy sự hoàn thiện của cơ quan sinh dục. Vì vậy, trẻ sẽ bắt đầu hình thành ham muốn và tò mò về vấn đề tình dục.

Tuy nhiên, bản thân trẻ tự kỷ không biết cách đặt câu hỏi với bố mẹ và đa phần gia đình đều không trang bị cho trẻ những kiến thức cần thiết. Tình trạng này dẫn đến việc trẻ tự kỷ có thể tìm đến những thông tin đồi trụy để giải tỏa sự tò mò của bản thân.

Một số trẻ có các hành vi thủ dâm công khai không ngần ngại. Bởi trẻ không hề biết rằng tình dục là vấn đề nhạy cảm và riêng tư của mỗi người. Điều này đặt ra thách thức khi giáo dục trẻ tự kỷ cho chính nhà trường và gia đình.

5. Nhạy cảm hơn bình thường

Ngay cả khi không bị tự kỷ, trẻ trong giai đoạn dậy thì cũng sẽ nhạy cảm so với bình thường. Ở giai đoạn này, hệ trục não bộ – tuyến yên – buồng trứng ở nữ giới và vùng dưới đồi – tuyến yên – tinh hoàn ở nam giới gia tăng khiến cho tâm sinh lý đều có những thay đổi đột ngột.

Trẻ tự kỷ vốn nhạy cảm những thay đổi trong cuộc sống từ kiểu tóc, quần áo cho đến cách ăn uống. Vì vậy, khi nhận thấy cơ thể có những thay đổi đột ngột, trẻ có thể phản ứng quá khích như cáu kỉnh, bực bội và nóng nảy.

Với tâm lý không ổn định và sự nhạy cảm gia tăng, bất cứ thay đổi nào trong cuộc sống cũng đều khiến trẻ dễ bộc phát hành vi tiêu cực. Nếu được phát hiện và can thiệp sớm, gia đình sẽ được hướng dẫn các bước chuẩn bị tâm lý để trẻ giảm sự tiêu cực trước những thay đổi của cơ thể.

6. Không biết cảm thông, chia sẻ

Trẻ tự kỷ thường sống trong thế giới riêng và không có nhu cầu tương tác với bất cứ ai. Trẻ rất hiếm khi biểu lộ tình cảm, đồng thời cũng không có nhu cầu được quan tâm và yêu thương như những trẻ khác.

Khi còn nhỏ, những biểu hiện này chỉ dừng lại ở việc trẻ sống khép kín và không gần gũi với gia đình. Tuy nhiên ở giai đoạn dậy thì, thiếu tương tác xã hội sẽ dần được bộc lộ rõ ràng hơn.

Trẻ không biết cách chia sẻ suy nghĩ, nhu cầu và mong muốn của bản thân với người khác. Đồng thời cũng không biết cách đồng cảm và sẻ chia khi người thân, bạn bè tâm sự. Sự “vô cảm” này khiến cho trẻ tự kỷ khó kết bạn và không thể duy trì các mối quan hệ lâu dài.

Không biết cách cảm thông, chia sẻ là dấu hiệu thường thấy của bệnh tự kỷ ở tuổi dậy thì. Trẻ sống cô độc, khép kín, không có bạn bè và cũng không tham gia vào các hoạt động tập thể. Tuy nhiên, tình trạng này hoàn toàn có thể cải thiện nếu trẻ được can thiệp trị liệu sớm và đúng cách.

7. Tăng các hành vi bất thường

Hành vi định hình, rập khuôn là triệu chứng thường thấy ở trẻ tự kỷ. Khi bước vào giai đoạn dậy thì, trẻ tự kỷ không chỉ có hành vi định hình mà còn xuất hiện các hành vi bất thường.

Trẻ dễ nổi nóng, có các hành vi gây hại chính bản thân và những người xung quanh. Ngoài ra, trẻ cũng bắt đầu có các hành vi tình dục (thủ dâm) để giải tỏa ham muốn.

Các hành vi bất thường ở trẻ tự kỷ trong giai đoạn dậy thì có liên quan đến sự thay đổi của hormone. Vì vậy, gia đình không nên quá lo lắng. Nếu được can thiệp đúng cách, những hành vi này có thể thay đổi theo chiều hướng tích cực hơn. Bên cạnh đó, trẻ cũng có thể hình thành các hành vi đúng đắn và gia tăng nhận thức về mức độ đúng – sai của hành vi.

8. Cách ly xã hội

Mặc dù có chỉ số IQ thấp nhưng trẻ tự kỷ vẫn nhận biết được sự bất thường của bản thân. Trẻ nhận ra bản thân không giống với bạn bè đồng trang lứa và ý thức sâu sắc về khiếm khuyết trong ngôn ngữ, hành vi,…

Nhận thức này khiến trẻ tự ti, giảm lòng tự trọng và sống khép kín với mọi người. Cách ly xã hội là dấu hiệu thường thấy của bệnh tự kỷ ở tuổi dậy thì. Trẻ tin rằng bản thân khác mọi người và không thể hòa nhập với bạn bè.

Trong khi đó, trẻ nhỏ chưa có đủ nhận thức để nhận ra sự “khác biệt” của bản thân. Vì vậy, đa phần trẻ tự kỷ khi còn nhỏ đều không quan tâm đến cảm nhận của những người xung quanh. Trẻ vô tư có các hành vi gây rối, tăng động.

9. Phản ứng chống đối gay gắt

Khi bước vào giai đoạn dậy thì, trẻ tự kỷ sẽ trở nên nhạy cảm hơn và một số trẻ có phản ứng chống đối gay gắt. Lý do là vì trẻ chưa thích ứng được với những thay đổi của bản thân. Hơn nữa, lúc này trẻ đã ý thức hơn về cái tôi, luôn muốn khẳng định bản thân đã lớn và không muốn dựa dẫm vào gia đình.

Tuy nhiên, những khiếm khuyết do tự kỷ gây ra sẽ kéo dài suốt đời. Vì vậy, gia đình vẫn phải hỗ trợ trẻ trong sinh hoạt hằng ngày. Điều này khiến cho nhiều trẻ có phản ứng chống đối gay gắt. Trẻ muốn tự mình làm mọi việc để khẳng định bản thân.

Những ảnh hưởng của bệnh tự kỷ ở tuổi dậy thì

Tự kỷ gây ra những ảnh hưởng sâu sắc đối với chất lượng cuộc sống cũng như sức khỏe. Ở mỗi giai đoạn, bệnh sẽ gây ra những ảnh hưởng khác nhau. Khi bước vào giai đoạn dậy thì, nhu cầu tình cảm gia tăng và nhận thức của trẻ cũng thay đổi. Vì vậy, chướng ngại do tự kỷ gây ra sẽ lớn dần lên khiến trẻ phải đối mặt với vô số khó khăn.

Dưới đây là một số ảnh hưởng mà trẻ tự kỷ phải đối mặt trong giai đoạn dậy thì:

• Khó ngủ, mất ngủ
• Dễ bị căng thẳng do khó thích ứng với những thay đổi từ môi trường và sự thay đổi của tâm sinh lý
• Có thể bị tổn thương do các hành vi hung hăng, gây hấn
• Sức khỏe thể chất bị ảnh hưởng do rối loạn ăn uống và các vấn đề tiêu hóa
• Đối mặt với việc bị tẩy chay, cô lập do hành vi bất thường.
• Một số trẻ từ chối đến trường, nhốt mình trong phòng và cách ly với tất cả mọi người
• Trẻ tự kỷ có nguy cơ trầm cảm cao trong giai đoạn dậy thì do những thay đổi về tâm sinh lý và các yếu tố stress từ môi trường.

Khi bước vào giai đoạn dậy thì, những khiếm khuyết về tương tác xã hội sẽ trở nên rõ ràng hơn. Ngoài ra, chướng ngại về giao tiếp, hành vi bất thường và cảm xúc không ổn định sẽ khiến cho trẻ phải đối mặt với nhiều khó khăn trong cuộc sống.

Hướng can thiệp cho trẻ dậy thì bị tự kỷ

Giáo dục và chăm sóc trẻ tự kỷ chưa bao giờ là điều dễ dàng. Hiện tại, đã có nhiều phương pháp mới được nghiên cứu mang đến triển vọng trong việc cải thiện những khiếm khuyết do tự kỷ gây ra.

Ở giai đoạn dậy thì, ngoài những khiếm khuyết về ngôn ngữ, hành vi và tương tác xã hội, gia đình cũng cần quan tâm đến nhu cầu sinh lý và tình cảm của trẻ. Trong giai đoạn này, việc can thiệp cho trẻ cần sự phối hợp chặt chẽ của bác sĩ và gia đình mới có thể mang lại kết quả tốt nhất.

1. Liệu pháp tâm lý

Những thay đổi về tâm sinh lý trong giai đoạn dậy thì khiến trẻ tự kỷ khó chấp nhận và thích ứng. Liệu pháp tâm lý được can thiệp nhằm giúp trẻ giảm căng thẳng, bức bối và dễ dàng hơn trong việc chấp nhận những thay đổi của bản thân.

Nâng đỡ tâm lý cho trẻ tự kỷ trong giai đoạn dậy thì giúp ích rất nhiều trong việc giải tỏa cảm xúc và giảm sự bất ổn về tinh thần. Khi tinh thần ổn định, các hành vi tiêu cực cũng sẽ được cải thiện theo chiều hướng tích cực.

Trong quá trình trị liệu, chuyên gia cũng sẽ hướng dẫn trẻ cách bày tỏ, chia sẻ và đồng cảm với người khác. Khi học được các kỹ năng này, trẻ tự kỷ có thể chủ động chia sẻ với gia đình những băn khoăn và thắc mắc. Việc cởi mở sẽ giúp trẻ hạn chế những hành vi bất thường, giảm căng thẳng, phòng ngừa được chứng rối loạn lo âu và trầm cảm.

Liệu pháp tâm lý có vai trò quan trọng trong can thiệp tự kỷ – đặc biệt là ở giai đoạn dậy thì. Ngoài những mục tiêu trên, liệu pháp này còn giúp trẻ tự tin hơn, không e ngại về bệnh tình của bản thân và tích cực hơn trong quá trình học tập.

Chăm sóc tâm lý trong giai đoạn này sẽ giúp trẻ cởi mở với gia đình và hạn chế phản ứng chống đối gay gắt. Từ đó tạo nền tảng giúp trẻ định hình nhân cách, có mục tiêu sống và chủ động hơn trong việc giải tỏa những cảm xúc tiêu cực.

Trong quá trình trị liệu, gia đình cũng có thể tham gia cùng với trẻ để hiểu hơn về tâm lý, mong muốn và suy nghĩ của con. Hiểu được con trẻ chính là “chìa khóa” giúp bố mẹ nắm bắt được nhu cầu để kịp thời đáp ứng và hỗ trợ trẻ.

2. Hóa dược trị liệu

Thuốc không được khuyến khích dùng trong điều trị tự kỷ. Tuy nhiên, bệnh tự kỷ ở tuổi dậy thì có thể dẫn đến hành vi hung hăng, chống đối, trầm cảm, mất ngủ và nhiều vấn đề khác. Chính vì vậy, thuốc sẽ được cân nhắc sử dụng để cải thiện các vấn đề kể trên.

Các loại thuốc được dùng cho trẻ tự kỷ trong giai đoạn dậy thì:

• Thuốc chống loạn thần: Thuốc chống loạn thần (Aripiprazole, Risperidone,…) được sử dụng để giảm tình trạng tăng động, tức giận, cáu kỉnh và các hành vi định hình ở trẻ tự kỷ. Nhóm thuốc này đã được FDA Hoa Kỳ phê duyệt dùng để điều trị tự kỷ cho trẻ từ 5 – 16 tuổi.
• Chất ức chế tái hấp thu serotonin có chọn lọc (SSRIs): SSRIs được sử dụng để cải thiện biểu hiện trầm cảm ở trẻ tự kỷ trong tuổi dậy thì. Thuốc giúp trẻ ổn định tâm trạng, giảm tình trạng chán nản và buồn bã.
• Thuốc hướng thần: Thuốc hướng thần (Methylphenidate) được cân nhắc sử dụng cho trẻ có biểu hiện tăng động. Loại thuốc này có hiệu quả trong việc giảm hành vi hung hăng và kích động.
• Các loại thuốc hỗ trợ khác: Trong giai đoạn dậy thì, nhận thức của trẻ phát triển nhanh chóng. Vì vậy, bác sĩ sẽ chỉ định dùng thêm một số loại thuốc hỗ trợ như vitamin nhóm B, Piracetam và các loại vitamin, khoáng chất thiết yếu khác.

Sử dụng thuốc cho trẻ tự kỷ dù ở giai đoạn nào cũng tiềm ẩn rủi ro và nguy cơ. Do đó, gia đình chỉ nên dùng thuốc khi có chỉ định của bác sĩ. Ngoài ra, cần theo dõi sát sao để kịp thời phát hiện những dấu hiệu bất thường.

3. Trang bị kiến thức cần thiết cho trẻ

Trẻ cần được trang bị kiến thức trước khi bước vào giai đoạn dậy thì. Nhận thức phát triển sẽ giúp trẻ hiểu hơn và chấp nhận những thay đổi về tâm sinh lý. Gia đình có thể nhờ đến sự hỗ trợ của các chuyên gia nếu chưa có kinh nghiệm.

Sau đó, có thể trang bị kiến thức cho trẻ tại nhà thông qua sách báo và phim ảnh. Có thể dùng búp bê để dạy cho trẻ việc bảo vệ cơ thể và nhận biết được sự khác nhau giữa nam – nữ.

Nhận thức của trẻ tự kỷ thường kém phát triển hơn so với trẻ khỏe mạnh. Vì vậy, gia đình cần phải nhẫn nại khi hướng dẫn và trang bị kiến thức về giới tính. Bên cạnh đó, nên sử dụng những từ ngữ đơn giản để trẻ có hiểu hết ý nghĩa trong câu nói của bố mẹ.

Nếu là con gái, bố mẹ nên chuẩn bị sẵn những đồ dùng cần thiết trong một chiếc túi nhỏ và hướng dẫn trẻ cách sử dụng, vệ sinh cá nhân. Ngoài ra, gia đình cũng nên trao đổi với giáo viên để trẻ được hỗ trợ kịp thời.

4. Có chế độ dinh dưỡng hợp lý

Giai đoạn dậy thì là thời điểm trẻ phát triển nhanh về thể chất và tinh thần. Tuy nhiên, trẻ tự kỷ thường kén ăn và không cảm thấy hứng thú khi ăn uống. Một số trẻ còn có biểu hiện rối loạn ăn uống trong giai đoạn dậy thì. Điều này cản trở sự phát triển về thể chất – đặc biệt là chiều cao.

Trong kế hoạch can thiệp cho trẻ tự kỷ ở giai đoạn dậy thì, chế độ dinh dưỡng có vai trò rất quan trọng. Một chế độ ăn hợp lý sẽ giúp trẻ khỏe mạnh và phát triển thuận lợi. Bên cạnh đó, ăn uống hợp lý còn giúp cân bằng cảm xúc, giảm căng thẳng và nâng đỡ sức khỏe tinh thần.

Chế độ dinh dưỡng cho trẻ tự kỷ tập trung vào việc bổ sung các loại thực phẩm lành mạnh như rau xanh, sữa chua, các loại thịt cá và trái cây. Loại bỏ gluten, casein và hạn chế đường trong chế độ ăn để giảm các hành vi tăng động.

Bản thân trẻ tự kỷ rất lười nhai và thường chỉ dùng các món ăn mềm. Gia đình nên chú ý vấn đề này để chế biến đúng cách nhằm giúp trẻ phát triển thuận lợi về thể chất và tinh thần.

5. Thể hiện sự quan tâm, chia sẻ với trẻ

Trong giai đoạn dậy thì, trẻ không chỉ có nhu cầu sinh lý mà còn có nhu cầu được chia sẻ và quan tâm. Bản thân trẻ tự kỷ không bộc lộ những nhu cầu này nhưng điều này không có nghĩa là trẻ không cần sự quan tâm từ gia đình.

Nếu thiếu sự sẻ chia từ bố mẹ, trẻ sẽ loay hoay với những khó khăn trong cuộc sống và lựa chọn cách sống khép kín. Một số trẻ gia tăng các hành vi hung hăng, kích động do cảm xúc bị dồn nén vì không biết cách sẻ chia.

Trong giai đoạn dậy thì, gia đình cần dành nhiều thời gian chia sẻ và trò chuyện cùng trẻ. Hãy lắng nghe để hiểu được con trẻ cần gì, muốn gì. Sự quan tâm đúng lúc của gia đình sẽ giúp trẻ tự tin hơn trong cuộc sống, học cách cởi mở và xây dựng các mối quan hệ.

Hơn nữa khi được gia đình quan tâm, trẻ cũng sẽ biết cách đồng cảm và thể hiện sự quan tâm đối với người khác. Đây là chìa khóa giúp trẻ hòa nhập với bạn bè và có thể duy trì được các mối quan hệ lâu dài.

Dấu hiệu của bệnh tự kỷ ở tuổi dậy thì thể hiện qua nhiều khía cạnh khác nhau. Những ảnh hưởng của tự kỷ cộng với sự nhạy cảm trong giai đoạn này khiến trẻ phải đối mặt với không ít khó khăn. Vì vậy, gia đình nên chuẩn bị sẵn tâm lý cũng như kiến thức để có thể giúp vượt qua giai đoạn dậy thì một cách thuận lợi.

Tham khảo thêm:

• Trầm cảm ở tuổi dậy thì: Dấu hiệu nhận biết và cách chữa trị
• Giáo viên cần làm gì khi gặp trẻ tự kỷ? Những điều cần lưu ý
• Các dấu hiệu tự kỷ ở học sinh thường gặp cần chú ý để nhận biết
• Tham vấn tâm lý học đường và tầm quan trọng đối với học sinh